ખાનગી કંપનીઓ માટે ભારતમાં શ્રમ કાયદા હેઠળ ઓવરટાઇમ નીતિઓ
સમગ્ર દેશમાં કામદારોના અધિકારો અને હિતોની સુરક્ષા માટે ભારતમાં શ્રમ કાયદાઓ નિર્ણાયક છે. જો કે, ઘણા એમ્પ્લોયરો અને કર્મચારીઓને આ કાયદાઓની વ્યાપક જોગવાઈઓથી વાકેફ કરવા જોઈએ, ખાસ કરીને ઓવરટાઇમ વેતનને લગતા. ઓવરટાઇમ કલાકો અને ચૂકવણીની પદ્ધતિઓનું સંચાલન કરતા વિવિધ શ્રમ કાયદાઓ હોવા છતાં, આ ખ્યાલોને કાર્યક્ષેત્રમાં વારંવાર સુધારવાની જરૂર છે. ઓવરટાઇમની વિભાવનાને સમજવા માટે, ભારતીય શ્રમ કાયદામાં દર્શાવેલ નિયમિત કામકાજના કલાકોને સમજવું સૌથી પહેલા જરૂરી છે. નિયમિત કામકાજના કલાકો કર્મચારીઓને તેમની પાળી પૂર્ણ કરવા માટે અપેક્ષિત કલાકોની નિર્ધારિત સંખ્યા દર્શાવે છે.
વિવિધ શ્રમ કાયદાઓમાં કેટલીક જોગવાઈઓ આ નિયમિત કામના કલાકોને સ્પષ્ટ કરે છે:
1. ફેક્ટરી એક્ટ, 1948: -કલમ 51 પુખ્ત કામદારોને ફેક્ટરીમાં અઠવાડિયામાં અડતાલીસ કલાકથી વધુ કામ કરવા પર પ્રતિબંધ મૂકે છે. - સેક્શન 54માં એવી જોગવાઈ છે કે કોઈ પણ પુખ્ત કામદારે ફેક્ટરીમાં દરરોજ નવ કલાકથી વધુ કામ ન કરવું જોઈએ.
2. લઘુત્તમ વેતન અધિનિયમ, 1948: -કલમ 13 અનુસૂચિત કર્મચારીઓ માટે સામાન્ય કામકાજના દિવસના કલાકો નક્કી કરવા માટે યોગ્ય સરકારને સત્તા આપે છે. કાનૂની દ્રષ્ટિએ, ઓવરટાઇમ એ કોઈપણ કલાકનો ઉલ્લેખ કરે છે જે નિયમિત કામના કલાકો કરતાં વધી જાય છે. વિવિધ રોજગાર કાયદાઓ ઓવરટાઇમ સહિત કુલ કામના કલાકો અને ઓવરટાઇમ પગારનો અધિકાર વ્યાખ્યાયિત કરે છે. દાખલા તરીકે, કર્ણાટક શોપ્સ એન્ડ કોમર્શિયલ એસ્ટાબ્લિશમેન્ટ એક્ટ, 1961, આદેશ આપે છે કે ઓવરટાઇમ સહિત કુલ કામના કલાકો દિવસમાં દસ કલાકથી વધુ ન હોય. તેથી, નવ કલાકથી વધુનું કોઈપણ કામ ઓવરટાઇમ તરીકે લાયક ઠરે છે, જે કર્મચારીઓને કાયદાકીય જોગવાઈઓ અનુસાર ઓવરટાઇમ ચૂકવણી મેળવવા માટે હકદાર બનાવે છે.
વિવિધ શ્રમ કાયદાઓ હેઠળ ઓવરટાઇમ અને પૂરક નિયમો પર નિર્ણાયક જોગવાઈઓમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે:
1. ફેક્ટરી એક્ટ, 1948: કલમ 59 દિવસમાં નવ કલાક અથવા અઠવાડિયાના અડતાલીસ કલાકથી વધુના ઓવરટાઇમ કામ માટે વધારાના વેતનની ખાતરી આપે છે. અનુક્રમે વિશ્રામ અને સ્પ્રેડ-ઓવર સમયગાળા માટે વિભાગો 55 અને 56 વિગતવાર અંતરાલ.
2. લઘુત્તમ વેતન અધિનિયમ, 1948: કલમ 13 ઓવરટાઇમ દર કરતા ઓછા ન હોય તેવા દરે આરામના દિવસોમાં કામ માટે ચૂકવણીને સંબોધિત કરે છે. સેક્શન 14 નિયત દરોના આધારે નિયમિત કલાકો કરતાં વધુ કામ માટે ઓવરટાઇમ ચુકવણી ફરજિયાત કરે છે.
3. ખાણ અધિનિયમ, 1952: કલમ 33 નિર્દિષ્ટ કલાકોથી વધુ ઓવરટાઇમ કામ માટે વધારાના વેતનની ખાતરી આપે છે.
4. બિલ્ડિંગ એન્ડ અધર કન્સ્ટ્રક્શન વર્કર્સ એક્ટ 1996: તે બાંધકામ કામદારોની રોજગાર અને કામ કરવાની પરિસ્થિતિઓને નિયંત્રિત કરે છે. સેક્શન 29 નિયમિત કલાકો કરતાં વધુ કામ માટે સામાન્ય દર કરતાં બમણા ઓવરટાઇમ વેતનની બાંયધરી આપે છે.
5. રાજ્ય-વિશિષ્ટ અધિનિયમો: ઉદાહરણ તરીકે, કર્ણાટક શોપ્સ એન્ડ કોમર્શિયલ એસ્ટાબ્લિશમેન્ટ એક્ટ, 1961 અને મહારાષ્ટ્ર શોપ્સ એન્ડ એસ્ટાબ્લિશમેન્ટ એક્ટ, 2017 માં સંબંધિત રાજ્યોની જરૂરિયાતોને અનુરૂપ જોગવાઈઓ છે.
ભારતમાં તમને એક દિવસમાં કેટલા કલાક કામ કરવાની કાયદેસર મંજૂરી છે?
ભારતમાં શ્રમ કાયદા હેઠળ કામના કલાકોના જુદા જુદા સમયગાળાને નિર્ધારિત કરતા અસંખ્ય ઓવરટાઇમ નિયમો અને પ્રક્રિયાઓ છે. ફેક્ટરી એક્ટ - 1948[2]ની કલમ 51 અને કલમ 59 જણાવે છે કે,
“કોઈ પણ કર્મચારીએ અઠવાડિયામાં 48 કલાક અને દિવસમાં 9 કલાકથી વધુ કામ કરવું જોઈએ નહીં. કોઈપણ કર્મચારી કે જે આ સમયગાળા કરતા વધુ સમય માટે કામ કરે છે તે સામાન્ય વેતનની બમણી રકમ તરીકે નિર્ધારિત ઓવરટાઇમ મહેનતાણું માટે પાત્ર છે.”
વધુમાં, લઘુત્તમ વેતન અધિનિયમ, 1948[3]ની કલમ 14 જણાવે છે કે,
"જ્યારે કર્મચારીનું લઘુત્તમ વેતન ચોક્કસ સમયગાળા માટે નક્કી કરવામાં આવે છે અને કર્મચારી તે સમયગાળા પછી કામ કરે છે, તો કર્મચારીને વધારાના સમય માટે ઓવરટાઇમ વેતન ચૂકવવું પડશે."
ભારતમાં દરેક રાજ્યનો પોતાનો શોપ્સ એન્ડ એસ્ટાબ્લિશમેન્ટ એક્ટ (SEA)[4] છે જે વિવિધ સંસ્થાઓમાં નોકરી કરતા કામદારો માટે ઓવરટાઇમ નિયમો અને પ્રક્રિયાઓ પણ નિર્ધારિત કરે છે. SEA દરેક ભારતીય દુકાન અને સ્થાપનામાં તમામ સંચાલકીય અને બિન-વ્યવસ્થાપક હોદ્દાઓ માટે લાગુ પડે છે.
ઓવરટાઇમના નિયમોમાં એમ પણ કહેવામાં આવ્યું છે કે કર્મચારીઓને કામના કલાકો વચ્ચે અડધા કલાક માટે ઓછામાં ઓછો એક વિરામ આપવો જોઈએ અને દિવસના સમગ્ર કાર્યકાળની ગણતરી એવી રીતે કરવી જોઈએ કે કોઈ પણ કામકાજનો સમય અંતરાલ વિના 5 કલાકથી વધુ ન હોય.
ભારતમાં એક દિવસમાં કામના કલાકોની કુલ સંખ્યા સાડા 12 કલાક હોવી જોઈએ, એક દિવસમાં ઓવરટાઇમ કલાકોની મહત્તમ સંખ્યાને 2 કલાક સુધી મર્યાદિત કરીને.
ફેક્ટરી એક્ટ, 1948 હેઠળના ઓવરટાઇમ નિયમો પણ જો એમ્પ્લોયર આ જોગવાઈઓનું ઉલ્લંઘન કરે તો સજાનો ઉલ્લેખ કરે છે.
કોઈપણ એમ્પ્લોયર આ જોગવાઈઓનું ઉલ્લંઘન કરતા જણાય તો તેને 2 વર્ષ સુધીની જેલ અને રૂ. 1 લાખ સુધીના દંડની સજા થશે. અથવા બંને. જો એમ્પ્લોયર દોષિત ઠેરવ્યા પછી જોગવાઈઓનું ઉલ્લંઘન કરવાનું ચાલુ રાખે છે, તો ઉલ્લંઘનના દરેક દિવસ માટે દરરોજ રૂ. 1000 વસૂલવામાં આવે છે.
ભારતમાં ઓવરટાઇમ ચુકવણીના નિયમો હેઠળ, ઓવરટાઇમ વેતન બે રીતે ચૂકવવામાં આવે છે - કાં તો પ્રતિ કલાકના દરે અથવા ફેક્ટરીઓમાં પીસ રેટ પર.
• પ્રતિ કલાક અથવા કલાકદીઠ દરમાં, કર્મચારીના કલાક દીઠ વેતનની ગણતરી કરવામાં આવે છે અને દરેક વધારાના કામના કલાકો માટે બમણી રકમ ચૂકવવામાં આવે છે.
• પ્રતિ ટુકડો પદ્ધતિમાં, કર્મચારીને ઓવરટાઇમ સમયગાળા દરમિયાન કરવામાં આવેલા દરેક વધારાના ટુકડા માટે ઓવરટાઇમ ચૂકવવામાં આવે છે.
ભારતમાં ઓવરટાઇમ કેવી રીતે ગણવામાં આવે છે?
ભારતમાં ડિમોનેટાઇઝેશનનો સમયગાળો સૌથી પ્રખ્યાત ઉદાહરણોમાંનું એક છે. જ્યારે 10,000 થી વધુ બેંક કર્મચારીઓને કોઈપણ ઓવરટાઇમ વેતન ન મળતા ખાનગી અને જાહેર ક્ષેત્રની બેંકિંગ કંપનીઓમાં તેમના કામના કલાકો ઉપરાંત કામ કરવું પડ્યું હતું.
ખાનગી ક્ષેત્રમાં, કામના કલાકો અને સમય એમ્પ્લોયર દ્વારા કંપનીની એચઆર નીતિઓમાં નિર્ધારિત કરવામાં આવે છે, જે ભારતમાં ઓવરટાઇમ નિયમો અને પ્રક્રિયાઓ અનુસાર તૈયાર કરવામાં આવે છે.
કંપનીની ઓવરટાઇમ નીતિમાં રજાઓ અને રજાઓ સંબંધિત જોગવાઈઓ સાથે તમામ કર્મચારીઓ માટે રિપોર્ટિંગનો સમય અને કામના કલાકો સ્પષ્ટપણે જણાવવા જોઈએ. એચઆર પોલિસીમાં કોઈપણ કર્મચારી કામ કરે તેટલા વધારાના સમય માટેના કોઈપણ મહેનતાણા અંગે કંપનીની નીતિનો પણ સમાવેશ થવો જોઈએ.
ઓવરટાઇમ કામ કર્મચારી દ્વારા સ્વૈચ્છિક રીતે લેવામાં આવવું જોઈએ અને અનૈચ્છિક રીતે અથવા કપટપૂર્ણ રીતે સહી કરાયેલ કરાર દ્વારા ફરજ પાડવામાં આવવી જોઈએ નહીં.
એમ્પ્લોયરને કર્મચારી માટે ઓવરટાઇમની મંજૂરી આપતા પહેલા અમુક પરિબળોને ધ્યાનમાં લેવું પડે છે, જેમ કે કામ અથવા માંગમાં અચાનક અથવા અણધાર્યો વધારો, જ્યાં કર્મચારી તેમની ઉત્પાદકતા વધારવા માટે સ્વેચ્છાએ ઓવરટાઇમ કામ કરવા માંગે છે.
આ માટે, એમ્પ્લોયર પાસે ઓવરટાઇમ મંજૂરી નીતિ હોવી આવશ્યક છે જે એમ્પ્લોયર દ્વારા ઓવરટાઇમ મંજૂર કરી શકાય તેવી શરતો જણાવે છે.
દરેક એમ્પ્લોયરને ઓવરટાઇમ માટે હાજરીનું રજિસ્ટર જાળવવું જરૂરી છે જે કામના કલાકો ઉપરાંત કામ કરતા કર્મચારીઓની વિગતો અને જો કોઈ હોય તો ચૂકવવામાં આવનાર મહેનતાણુંની રકમ દર્શાવે છે.
ભારતમાં MNCs અને BPO ની વધતી જતી સંખ્યા સાથે, ભારતમાં MNCમાં કામના કલાકો નાઇટ શિફ્ટમાં પણ લંબાવવામાં આવે છે, જ્યાં કર્મચારીઓએ પેરેન્ટ કંપની જે દેશમાં સ્થિત છે તે દેશના કામના કલાકો અનુસાર કામ કરવાનું હોય છે. જો કે, ભારતમાં નાઇટ શિફ્ટને લગતા કોઈ ચોક્કસ કાયદા નથી.
વ્હાઇટ કોલર સેક્ટર અને મેનેજમેન્ટ લેવલની રોજગારીમાં, કર્મચારીઓ ભાગ્યે જ ઓવરટાઇમ પેમેન્ટની માંગણી કરે છે, તેમ છતાં ભારતીય રોજગાર કાયદા મુજબ, તેઓ કાયદેસર રીતે મહેનતાણું મેળવવા માટે હકદાર છે. જો કે, જો નોકરીદાતા દ્વારા કોઈ ઓવરટાઇમ નીતિ બનાવવામાં ન આવે, તો તે ભવિષ્યમાં અનિચ્છનીય રોજગાર વિવાદોની તક છોડી દે છે.
એમ્પ્લોયર માટે ભારતમાં ઓવરટાઇમ ગણતરી માટે કંપનીની ઓવરટાઇમ નીતિ અને રોજગાર કરારનો મુસદ્દો તૈયાર કરાવવો મહત્વપૂર્ણ બની જાય છે. ઓવરટાઇમ જોગવાઈઓ અને કાયદાઓ પર કોઈપણ બિનજરૂરી વિવાદોને ટાળવા માટે તમારી પાસે સારો રોજગાર વકીલ હોવો જરૂરી છે.
નિષ્કર્ષ
શ્રમ કાયદા દ્વારા સ્પષ્ટતા પૂરી પાડવામાં આવી હોવા છતાં, ઓવરટાઇમ નિયમોના અમલીકરણમાં પડકારો અને ગેરમાન્યતાઓ યથાવત છે. ઘણા એમ્પ્લોયરોને આ કાયદાઓ વિશે વધુ જાગૃતિની જરૂર પડી શકે છે અથવા ઇરાદાપૂર્વક નિયમોનું ઉલ્લંઘન કરી શકે છે, જ્યારે કર્મચારીઓ બદલો લેવાના અથવા નોકરીની અસુરક્ષાના ડરને કારણે તેમના અધિકારોનો દાવો કરવામાં અચકાય છે. અસરકારક અમલીકરણ અને ઓવરટાઇમ નિયમોનું પાલન સુનિશ્ચિત કરવા માટે નિયમનકારી સત્તાવાળાઓ, નોકરીદાતાઓ અને કર્મચારીઓના સંયુક્ત પ્રયાસો જરૂરી છે. સરકારી એજન્સીઓએ ઉલ્લંઘનોને ઓળખવા માટે નિયમિત તપાસ કરવી જોઈએ, જ્યારે નોકરીદાતાઓએ શ્રમ અધિકારો અને જવાબદારીઓ પ્રત્યે જાગૃતિ વધારવા માટે કર્મચારી શિક્ષણ અને તાલીમ કાર્યક્રમોમાં રોકાણ કરવું જોઈએ. ટેક્નોલોજીમાં પ્રગતિઓ ઓવરટાઇમ મેનેજમેન્ટ પ્રક્રિયાઓને સુવ્યવસ્થિત કરવા અને ચોક્કસ ચુકવણી પદ્ધતિઓ સુનિશ્ચિત કરવા માટે આશાસ્પદ ઉકેલો પ્રદાન કરે છે. સ્વયંસંચાલિત સમય-ટ્રેકિંગ સિસ્ટમ્સ મેન્યુઅલ ભૂલોને ઘટાડી શકે છે અને ઓવરટાઇમ ચૂકવણીઓની દેખરેખ અને ચકાસણીમાં પારદર્શિતા પ્રદાન કરી શકે છે. નિષ્કર્ષમાં, ન્યાયી શ્રમ પ્રથાઓને પ્રોત્સાહન આપવા અને કામદારોના અધિકારોનું રક્ષણ કરવા માટે ઓવરટાઇમ નિયમોને સમજવું અને તેનું પાલન કરવું આવશ્યક છે. ઉભરતા પડકારોને સંબોધવા અને વિકસતા મજૂર લેન્ડસ્કેપમાં તેમની સુસંગતતા સુનિશ્ચિત કરવા માટે આ નિયમોની સમીક્ષા અને અનુકૂલન કરવું આવશ્યક છે. કાર્યસ્થળમાં નિષ્પક્ષતા અને ન્યાય સુનિશ્ચિત કરવા એમ્પ્લોયરો, કર્મચારીઓ અને નિયમનકારી સત્તાવાળાઓ વચ્ચે સહયોગ મહત્વપૂર્ણ છે. અનુપાલન અને જવાબદારીની સંસ્કૃતિને ઉત્તેજન આપીને, ભારત એવું વાતાવરણ બનાવવા માટે પ્રયત્ન કરી શકે છે જ્યાં કામદારોના અધિકારોનું સન્માન કરવામાં આવે અને શ્રમ કાયદાઓનું ખંત અને અખંડિતતા સાથે સમર્થન કરવામાં આવે.
ARTICLE RELATED LAW LINKS :
[1] ભારતમાં શ્રમ કાયદા - ભારતમાં શ્રમ કાયદાઓ જેમ કે ઔદ્યોગિક વિવાદ અધિનિયમ, 1947 ("આઈડી એક્ટ") કામદારોને રિડન્ડન્સી/છટણી વળતર જેવા રક્ષણ પૂરું પાડે છે.
[૨] કર્મચારી ઓવરટાઇમ નિયમો અને પ્રક્રિયાઓ - (પૃષ્ઠ 39 - 41 નો સંદર્ભ લો) - મોટાભાગના કાર્યકારી ક્ષેત્ર જાણતા નથી કે કામના કલાકો ઉપરાંતના ઓવરટાઇમ માટે, કર્મચારીઓને અમુક અધિકારો છે જેનો તેઓને ઉપયોગ કરવાની જરૂર છે, માં શ્રમ કાયદા અનુસાર ભારત.
[૩] લઘુત્તમ વેતન નિયમો, 1950 - નોકરી કરતી વ્યક્તિનું વેતન તેને આ નિયમો દ્વારા અથવા તેના હેઠળ અધિકૃત સિવાય કોઈપણ પ્રકારની કપાત વિના ચૂકવવામાં આવશે.
[૪] દુકાનો અને સ્થાપના (રોજગાર અને સેવાની શરતોનું નિયમન) વિધેયક, 2016 - આ બિલ પ્રસ્તાવિત કરવા માગે છે તેમાંના કેટલાક મુખ્ય સુધારાઓ છે: કર્મચારીઓના કામના કલાકો: સંસ્થાઓને વર્ષમાં તમામ દિવસો પર કામ કરવાની મંજૂરી છે અને તે પણ કરી શકે છે. તેમના ખુલવાનો અને બંધ થવાનો સમય નક્કી કરો.
